نقد پسااستعماری داستان بلند «سرگذشت کندوها» نوشتة آل احمد*

نقد پسااستعماری داستان بلند «سرگذشت کندوها» نوشتة آل احمد*   دکتر سید علی قاسم زاده1  استادیار دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین   چکیده ادبیّات داستانی معاصر، عرصة بازتاب جریانهای فکری موجود در جامعه به‌شمار می‌آید. با وجود تنوع مکاتب داستان‌نویسی در جهان و تأثیر و تأثّر آنها از یکدیگر، نمی‌توان حضور جریانهای بومی را در کشورهای شرقی نادیده گرفت. شکل‌گیری گفتمان پسااستعماری در تقابل با بنیان تفکر غربی، یکی از آنهاست. درحقیقت، گفتمان ضدّاستعماری استعمارزده، تلاشی در جهت واسازی تقابل «خود/ دیگری» نگرش غربی؛ یعنی تخریب بنیان تفکرِ «دیگری» پنداشتن جوامع شرقی و برتر انگاشتن«خودِ غربی»است. جلال آل‎احمد را بایست یکی از نمایندگان پیشگام (آوانگارد)این گفتمان در ایران به‌شمار آورد؛ چنانکه رویکرد او در عرصة نوشتار پسااستعماری، در آثار غیرداستانی «در خدمت و خیانت روشنفکران» و«غربزدگی» به اوج خود می‌رسد. با وجود اشارات محققان به استعمارستیزی آثار جلال، هنوز این گفتمان برجسته، در آثار داستانی او، علمی و عملی نقد نشده است. این پژوهش به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی با کاربست نظریة پسااستعماری تلاش می‌کند به مسأله‌هایی از این دست پاسخ دهند: «کیفیت انعکاس گفتمان پسااستعماری آل‌احمد در داستان بلند «سرگذشت کندوها» چگونه است و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟»؛ «نگرش تقابلی آل احمد با گفتمان غربی، ناظر برکدام وجه است: سیاسی-اجتماعی یا فرهنگی؟». مطابق نتایج این پژوهش، نشانه‌های درون‌ و برون‌متنی گواه پسااستعماری بودن متن داستان «سرگذشت کندوها»ست. آل‌احمد در این اثر سمبلیک، استقلال فرهنگی را مقدمة استقلال سیاسی- اقتصادی ایران پس از کودتای 28 مرداد می‌داند. سرگذشت کندوها با ترویج گفتمان بومیِ «بازگشت به سنّت و خودیابی هویتی و معرفتی»، تلاش آل‌احمد را در واسازی طرح تقابلی غرب/شرق نشان می‌دهد؛ کوششی که ناظر بر برانگیختگی عمومی برای رهایی ملّت ایران از ایدئولوژی‌زدگی و تقدیرگرایی ناشی از حضور استعمار و استثمار در دهة چهل است. واژگان کلیدی: داستان نویسی معاصر فارسی، نمادگرایی سیاسی، سرگذشت کندوها، جلال آل احمد، نقد پسااستعماری. * تاریخ دریافت مقاله: 16/01/1391                                 تاریخ پذیرش نهایی: 10/07/1391 1- نشانی پست الکترونیکی نویسنده: [email protected]